RANGKUMAN BAHASA JAWA
- Pembagian Stuktur kalimat ono telu yoiku : JEJER (subjek) + WASESO (predikat) + LESAN (objek)
Contone : Toni Mangan Roti à Toni (jejer) + Mangan (waseso)
+ Roti (lesan)
- JENISING TEMBUNG (Jenis Kata)
NO
|
JENIS TEMBUNG
|
KETERANGAN
|
CONTONE
|
1
|
Tembung
Aran
|
Kata
benda
|
Mejo,
kursi, omah, lemari, lsp.
|
2
|
Tembung
Kriya
|
Kata
kerja
|
Mangan,
turu, ngarit, mlayu, lsp
|
3
|
Tembung
Ganti
|
Kata
ganti
|
Aku,
kowe/koen, dhewek’e, bapak, Toni, Tini, lsp
|
4
|
Tembung
Wilangan
|
Kata
bilangan
|
Siji,
loro, telu, titik, setengah, akeh, lsp
|
5
|
Tembung
Sifat
|
Kata
sifat
|
Seneng,
susah, apik, elek, abang, ireng, lsp
|
6
|
Tembung
Katrangan
|
Kata
keterangan
|
Pinggir,
tengah, ngarep, mburi, dhuwur, ngisor, lsp
|
7
|
Tembung
Seru
|
Kata
seru
|
Lho,
wah, ah, aduh, tulung, lsp
|
8
|
Tembung
Sandhangan
|
Kata
sandang
|
Pak,
Buk, Raden, Kyai, Gus, lsp
|
9
|
Tembung
Panyambung
|
Kata
sambung
|
Lan,
utawa, mulane, ugo, lsp
|
10
|
Tembung
Pengarep
|
Kata
depan
|
Sing,
mung, saka, yen, lsp
|
- JENISING UKARA (Jenis kalimat)
NO
|
JENIS UKARA
|
KETERANGAN
|
CONTONE
|
1
|
Ukara
Kandha
|
Kalimat
langsung
|
Pak
guru ngendika “ Hasan, kowe kudu sing sregep sinau”
|
2
|
Ukara
Crita
|
Kalimat tak langsung
|
Pak
guru ngendika supaya Hasan sregep sinau
|
3
|
Ukara
Tanduk
|
Kalimat
aktif
|
Hasan
moco buku
|
4
|
Ukara
Tanggap
|
Kalimat
pasif
|
Buku
diwaca Hasan
|
5
|
Ukara
Pakon
|
Kalimat
perintah
|
Hasan,
jupukno bukuku ono ndek dhuwur mejo
|
6
|
Ukara
Panjaluk
|
Kalimat
permohonan
|
Hasan,
mreneho tak paringi klambi
|
- PEMBAGIANE TEMBUNG
Tembung dibagi dadi telu yoiku :
1.
Tembung
Ngoko = digawe ngomong karo wong sing pernah
sa’ngisore (guru marang murid / wong tuwo marang anak)
Contone : Hasan tuku klambi
2.
Tembung Krama Madya = digawe ngomong karo
wong sing pernah sa’padhane ( kanca karo kanca)
Contone : Hasan tumbas rasukan
3.
Tembung Krama Alus = digawe ngomong karo wong sing pernah sa’dhuwure
(murid marang guru / anak marang wong tuwo)
Contone : Hasan mundhut rasukan
- PEPINDHAN à kalimat perumpamaan
Contone : Ayune koyo Dewi Ratih, Bantere
koyo angin, Aluse koyo sutro
- SANEPO à kalimat perumpamaan kosok balen / sindiran
Contone : awak’e kuru semongko = lemu banget,
Abot kapuk = enteng banget, Pait madu = legi banget
- TEMBUNG SAROJA à tembung loro kang podho tegese sing dagandeng dadi siji
Contone : Adhem ayem, gagah prakosa, guyup
rukun, sabar nrimo, sopan santun, tata karma, tepo seliro, wadyo bala.
- TEMBUNG GARBA à tembung loro kang digandeng dadi siji
Contone : Lumebeng (mlebu + ing), Tumekeng
(tumeko + ing), Priyagung (priya + agung)
- TEMBUNG ENTAR à yoiku tembung istilah
Contone : Dawa tangane = senengane nyolong /
Dawa ususe = sabar / Lambe tipis = criwis / Lunyu ilate = mencla mencle
- TEMBUNG KANG PODHO TEGESE (Sinonim)
Contone : Asma = jeneng / Wukir = gunung /
Waspada = ati-ati / Prigel = terampil / Becik = apik / Tuladha = conto.
- TEMBUNG KOSOK BALEN (Antonim)
Contone : Atos x empuk / Kaku x lemes /
Rendeng x ketigo / padhang x peteng / Mati x urip / Akeh x setitik / Tipis x
kandel.
- TEMBUNG RUPA BASA à yoiku tembung salah kaprah kang wis dadi istilah.
Contone : Adang isuk = adang wayah isuk /
menek klopo = menek wit klopo / Nduduk sumur = nduduk lemah kanggo sumur /
Nggodog wedang = nggodog banyu kanggo
wedang / ngulek sambel = ngulek bahane supoyo dadi sambel.
- v TEMBUNG KERETA BASA à yoiku tembung sing duwe duweni arti khusus
Contone : Brekat = mak brek diangkat / Guru
= digugu lan ditiru / Kuping = kaku njepiping / Garwa = sigarane nyowo /
Wanito = wani ditoto / Kodok =
teko-teko ndodok / Gedhang = digeget sak marine madhang.
- TEMBUNG CAMBORAN
Tembung camboran dibagi dadi loro yoiku ;
1.
Tembung
Camboran Wutuh à yoiku tembung loro kang sepasang kang
digandeng dadi siji
Contone : Abot enteng / lanang wadon / Bapa
biyung / Bibit kawit / Gagah prakoso / Pancasila / Mahasiswa mahasiswi
2.
Tembung
Camboran Wancah à yoiku tembung kang disingkat lan digandeng
dadi siji
Contone : Bangjo = abang ijo / Dewa = gedhe
dawa / Pakde = bapak gedhe / Tingwe = nglinting dewe / Tutik = metu titik
v
PARIBASAN
/ BEBASAN / SANEPA / SALOKA
§
Adigang,
adigung, adiguna = ngendelake kekuatane, keluhurane, kepinterane
§
Anak
polah bapak kepradah = tingkah polahe anak dadi tanggungane wong tuwo
§
Bathok
bolu isi madu = wong asor nanging sugih kepinteran
§
Becik
ketitik ala ketoro = barang becik lan ala bakal ketoro ing nembe burine
§
Busuk
ketekuk, pinter keblinger = sing bodho lan sing pinten podho nemoni ciloko
§
Cebol
nggayuh lintang = kekarepan kang ora mungkin bakal kelakon
§
Demit
ora ndulit, setan ora doyan = tansah diparingi slamet ora ono bebaya
§
Eman-eman
ora keduman = tiwas dieman-eman malah ora keduman
§
Endhas
gundul dikepeli = wis
kepenak malah luwih kepenak maneh
§
Esok
dele sore tempe
= wong kang mencla mencle
§
Gupak
pulute ora mangan nangkane = melu rekoso nanging ora melu ngasakno kepenak’e
§
Idu
didilat maneh = murungake janji kang wis
diucapake
§
Jer
basuki mawa bea = sembarang gegayuhan / kepinginan mesti mbutuhake ragat /
biaya
§
Koyo
banyu karo lengo = wong loro kang ora tau rukun
§
Kebo
kabotan sungu = rekoso sebab kakehan anak
§
Kebo
nusu gudel = wong tuwo njaluk marang wong enom
§
Kriwikan
dadi grojogan = perkoro cilik kang dadi gedhe
§
Mikul
dhuwur mendem jero = biso njunjung drajate wong tuwo
§
Nabok
nyilih tangan = tumindak olo nanging kongkonan wong liyo
§
Nguyahi
segoro = aweh marang wong kang sugih
§
Rawe-rawe
rantas malang-malang putung = kabeh barang kang ngalangi bakal disingkirake
§
Rukun
agawe santoso, crah agawe bubrah = yen rukun bakal penak, yen tukaran bakale
susah
§
Sepi
ing pamrih, rame ing gawe = nglakoni penggawean tanpo pamrih / kepinginan
opo-opo
§
Sluman
slumun slamet = senajan kurang ati-ati nanging diparingi slamet
v
PARAMASASTRA
Tembung jawa dibagi dadi loro yoiku ;
1.
Tembung Lingga
(kata asal) à Yoiku
tembung sing durung owah saka asale.
Contone : turu, mangan, mejo, buku.
2.
Tembung Andahan
(kata jadian) à Yoiku
tembung sing wis
owah saka asale.
Contone : omahe, tulisane, balekno, mlayuo,
bukune
Tembung andahan dikelompokno dadi 5 yoiku :
a.
Tembung
Linggo oleh ater-ater (awalan)
o Ater-aten (a) contone
: a + tulis à anulis
o Ater-ater (ka) contone
: ka + waca à kawaca
o Ater-ater (dak) contone : dak + buang à dak buang / tak buang
o Ater-ater (ko) contone
: ko + tuku à kok tuku
o Ater-ater (di) contone
: di + jupuk à dijupuk
b.
Tembung
Lingga oleh Seselan (sisipan)
o Seselan (in) contone
: t + in + ugel à tinugel
o Seselan (um) contone
: t + um + indak à tumindak
o Seselan (l) contone
: s + l + iwer à sliwer
c.
Tembung
Linggo oleh Panambang (akhiran)
o Panambang (i) contone
: gawan + I à gawani
o Panambang (ku) contone
: omah + ku à omahku
o Panambang (mu) contone
: klambi + mu à klambimu
o Panambang (e) contone
: buku + ne à bukune
o Panambang (an) contone
: pangan + an à panganan
d.
Tembung Rangkep (kata
ulang)
1.
Tembung
Rangkep Dwi Lingga
a.
Dwi
Lingga Pada Swara contone :
kanca-kanca / ibu-ibu / abang-abang
b.
Dwi
Lingga Salin Swara contone :
gonta-ganti / molak-malik / tingak-tinguk
c.
Dwi
Lingga Semu contone :
onde-onde / undur-undur / athi-athi / andeng-andeng
2.
Tembung
Rangkep Dwi Purwa contone : Laku -
lelaku
3.
Tembung
Rangkep Dwi Wasana contone : nyuwek -
nyenyuwek
e.
Tembung Camboran (kata
majmuk)
a.
Tembung
Camboran Wutuh
Contone à Meja tulis / lanang wadon / endek dhuwur / edi peni
b.
Tembung
Camboran wancah / tugel
Contone à Dubang = idu abang / Lunglit = balung kulit /
Dhelik = gedhe cilik
v
HOMONIM
(tembung siji kang
duweni arti akeh)
—
|
Arep
|
Gelem,
kate
|
—
|
Kajeng
|
Arep,
kayu
|
—
|
Bleduk
|
Anak
gajah, lebu
|
—
|
Kalong
|
Arane
kewan, suda setitik
|
—
|
Celeng
|
Babi,
wadah dhuwit
|
—
|
Mangsa
|
Mangan,
wektu
|
—
|
Dalem
|
Aku,
omah
|
—
|
Sepet
|
Kulite
klopo, rasa
|
—
|
Dhapur
|
Pawon,
rupa
|
—
|
Pas
|
Waktu,
ora torah
|
—
|
Donyo
|
Jagat,
barang pesugihan
|
—
|
Waja
|
Untu,
wesi
|
v PURWAKANTI
GURU SWARA
—
|
Ana awan ana pangan
|
—
|
Sing salah kudu seleh
|
—
|
Becik ketitik ala ketoro
|
—
|
Inggah inggih ora kepanggih
|
—
|
Witing tresno jalaran saka kulino
|
—
|
Desa mawa cara, Negara mawa tata
|
v PURWAKANTI
GURU LAGU
—
|
Teberi nastiti lan ngati-ati mesti bakal dadi
|
—
|
Wong jejodohan kudu ngelingi babat, bibit, bobot,
bebet
|
v CANGKRIMAN
—
|
Urang sapikul matane
piro?
|
= Ana 6, urang 2, sapi 2,
kul 2
|
—
|
Sega sekepel dirubung
tinggi apa?
|
= Salak
|
—
|
Ana tulisan arab, macane
teko endhi?
|
= Teko alas
|
v PARIKAN
—
|
Wedang bubuk gulo jowo
|
= Yen wis kepetuk ati lego
|
—
|
Sepet-sepet sawo mentah
|
= Diempet-empet selak rak
betah
|
—
|
Kembang jagung dipetik
cino
|
= Yen wis kadung arep dikapakno
|
v WANGSALAN
—
|
Jenang gulo kowe ojo lali
|
( jenang gula = gulali )
|
v
TEMBANG JAWA
Tembang Jowodibagi dadi
telu yoiku :
1.
Tembang Macapat
1. Asmaradana
|
3. Durmo
|
5. Kinanti
|
7. Megatruh
|
9. Pangkur
|
2. Dhandang gulo
|
4. Gambuh
|
6. Mas kumambang
|
8. Mijil
|
10. Pucung
|
2.
Tembang Tengahan
1. Balabak
|
2. Girisa
|
3. Juru Demung
|
4. Wirangrong
|
3.
Tembang Gedhe
1. Citra Menggeng
|
2. Kusumastuti
|
3. Minta Jiwa
|
4. Pamularsih
|
Ø
Guru Wilangan à Jumlahe suku kata saben
sak baris
Ø
Guru Lagu à Aksara vocal kang ono ing pungkasane /
akhire baris (gatra)
Ø
Guru Gatra à Jumlahe gatra saben
sapadha / sak bait
PANGKUR
|
KETERANGAN
|
Dedunga lawan prayoga
Myang watara reringa aiwa lali
Iku prabot satuhu
Tan kena tininggala
Tangi lungguh angadeg tuwin lumaku
Angucap meneng anendra
Dungo-dungo nora kari
|
ó Guru Wilangan = 8, 11, 7, 7, 12, 8, 8
ó Guru Lagu = a, i, u, a, u, a, i
ó Guru Gatra = 7 baris
|
PUCUNG = GAJAH
|
PUCUNG = PENTOL KOREK
|
PUCUNG = SEPUR
|
Bapak pocung
Dudu watu dudu gunung
Sabamu ing alas
Ingon-ingone sang bupati
Prapteng marga
Si pocung lambehan grana
|
Bapak pocung
Among sirah lawan gembung
Pada dikunjara
Mata sajroning ngaurip
Mijil baka
Si pocung dadi dahana
|
Bapak pocung
Renteng-renteng kaya
kalung
Dawa kaya ula
Penclokanmu wesi miring
Sing disaba
Si pocung mung turut
kutho
|
Al-Hamdulillah!
BalasHapus